सम्झनामा कार्ल मार्क्स

• भोजराज घिमिरे

उन्नाइसौं शताब्दीमा शासनमा केन्द्रीय सरकारको अन्त्य गरेर सम्पत्तिमा समुदायको हक एवं अधिकार प्रतिस्थापन गर्दे समुदायको स्वयत्तता कायम गराउनु पर्छ भन्ने र ब्याक्तिको योग्यता समानता क्षमताका साथै आवश्यकता अनुसार वस्तु र सेवाको वितरण गर्ने बैज्ञानिक समाजवादी तथा साम्यवादी विचारधाराका प्रणेता कार्ल माक्र्सको जन्म ५ मे सन १८१८ मा दक्षिण ( हालको जर्मनी ) प्रशियाको ट्रिन्स भन्ने स्थानमा,आजभन्दा २०७ बर्ष अघि एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो ।

मार्क्स ६ वर्षको हुँदा उनका माता पिताले यहुदी धर्म छोडेर इसाई धर्म अपनाएका थिए। उनका पिता कानुन व्यवसायी भएका कारण छोरा माक्र्स पनि कानुन व्यवसायी नै बनोस भन्ने उनका पिताको चाहाना थियो । १७ बर्षको उमेरमा म्याट्रिक पास गरेका मार्क्सले पिताको सल्लाह अनुसार बोन विश्वविद्यालयमा कानुन पढ्न गए । त्यहाँ अध्यनरत रहदा हेगेलको द्वन्दवादी दर्शनबाट असाध्यै प्रभावित भए ।
त्यसपछि माक्र्सको ध्यान कानुन पढ्ने र ठुलो वकिल बन्ने तर्फ गएन । त्यो थाहा पाएपछि उनका पिताले दर्शन र इतिहासमा अध्ययन गर्न बर्लिन विश्वविद्यालय पठाए ।
माक्र्सलाई दर्शन र इतिहासको अध्ययनप्रति गहिरो रुचि भएकै कारण स्वतन्त्र रुपले दर्शन र इतिहासको गहन अध्यन गरे । त्यो समय बर्लिन विश्वविद्यालय हेगेलीय दर्शनको केन्द्र थियो ।
त्यसपछि उनले अहोरात्र दर्शन, राजनीति र इतिहासको अध्ययन चिन्तन र मनन गर्न थाले । उनले युनानको प्राचीन वस्तुवादी दार्शनिक डेबिट क्राइटस र एपिक्युरसको प्रकृति दर्शनको भेदका सन्दर्भमा अनुसन्धानमुलक निबन्ध लेखे ।
सन् १८४१ मा दर्शनशास्त्रमा एमए गरे । त्यसपछि माक्र्स अध्यापनको काममा लागे । तर चाडै नै अध्यापनको काम छोडेर पत्रकारको भुमिकामा अगाडि आए। उनले फिनिचे जेटुङ भन्ने एउटा उदारवादी पत्रिकाको सम्पादक भएर काम गर्न थाले ।
उदारवादी पत्रिका एउटा क्रान्तिका

री पत्रिकामा रुपान्तरणमा हुँदै जाँदा सरकारले पत्रिकामाथि कडा निगरानी राख्न थाल्यो । पत्रिकालाई बचाउन माक्र्सले सम्पादकबाट राजिनामा दिएपछि पत्रिका पनि बन्द भयो ।
जर्मनीमा क्रान्तिकारी विचारको पत्रिका निकाल्ने वातावरण नभएपछि कार्ल माक्र्सले फ्रान्सबाट पनि सो पत्रिका निकाल्ने प्रयास गरे तर एक अंकभन्दा बढि निस्कन सकेन ।
यसैबीच माक्र्सले आफ्नी प्रेमीका जेनी बोन वेष्ट फलेनसँग विवाह गरे । १९४४ मा कार्ल माक्र्सको फ्रेडरिक एङ्गेल्ससँग भेट र परिचय भयो ।

पेरिसबाट प्रकाशित नयाँ पत्रिकामा माक्र्सले हेगेलको न्याय दर्शनको समिक्षा र यहुदीहरुको प्रश्न भन्ने दुई लेख छपाएका थिए । त्यसको चर्चा जर्मनीसम्म पुग्यो । जर्मनी सरकारले माक्र्सलाई राजद्रोहको आरोप लगायो र जर्मनीको भुमिमा माक्र्सले पाइला टेक्नसाथ पक्राउ गर्ने भनेर एक उर्दी जारी समेत गर्याे । सन् १९४५ मा कार्ल माक्र्सले प्रशिया (हालको जर्मनी) को नागरिकता नै परित्याग गरेको घोषणा गरे ।

मार्क्स तीनवर्ष ब्रसेल्समा रहेको अवस्थामा धेरै महत्तपूर्ण कामहरू गरे । एङगेल्सको सहयोगमा १८४६ मा माक्र्सले एक साम्यवाद संवाद समिति नामक संस्थाको स्थपना गरे। यसको प्रमुख उदेश्य विभिन्न देशका मजदुर तथा सर्वहारा वर्गका बीचका सम्बन्ध बिस्तार र संगठानात्मक एकता स्थापना गर्नु थियो ।
माक्र्स र एङगेल्सलाई यो संस्था मार्फत अगाडि बढ्न सहज वातावरणको सिर्जना भयो । लन्डनमा पनि लिग अफ द जस्ट भन्ने संस्था थियोे यसका सदस्य माक्र्स र एगेल्स दुबै थिए।
पछि लिग अफ जस्टलाई बदलेर कम्युनिस्ट लिगमा रुपान्तरण गर्ने निर्णय भयो र कम्युनिस्ट लिगले माक्र्स र एङगेल्सलाई घोषणापत्र तयार गर्ने महत्वपूर्ण जिम्मेवारी दियो । माक्र्स र एङगेल्सले यो जिम्मेवारी सहज स्वीकार गर्दे गम्भीरतापूर्वक पुरा गरे ।

मार्क्स र एङगेल्सले १८४८ फेब्रुअरीमा कम्युनिस्ट घोषणापत्र सार्वजनिक गरे । यसमा संसारमै पहिलोपटक संसारका मजदुर एक हौ भन्ने नारा थियो । पुँजी र मजदुरका बीचको वर्गीय भेद र वर्गीय स्वार्थको विज्ञान प्रस्तुति गरिएको थियो ।
यो घोषणापत्र सर्वहारा वर्गको नयाँ राज्य व्यवस्था स्थापनाको सन्दर्भमा लेखिएको सानो तर महत्वपूर्ण दस्तावेज थियोे । यसमा अलि ठुलो अक्षरले सर्वहारा वर्गसँग जित्नका लागि संसार छ, तर गुमाउन एउटा सिक्री बाहेक केही छैन भनेर पनि लेखिएको थियो ।
उक्त घोषणापत्रले युरोपेलीमुलुकमा एक किसिमको भयानक हलचल नै ल्यायो । सन् १८४८ कै शुरुवाती समयमै जर्मनी फ्रान्स लगायतका देशहरूमा मजदुर आन्दोलनका ज्वाराभाट नै उठ्यो ।

बेल्जियममा रहेका माक्र्सलाई त्यहाँको सरकारले उनलाई गिरफ्तार गरी निर्वासनको सजाय दियो । १८४८ मा त्यहाँका राजा लुई फिलिप भागेर बेलायतमा थिए । त्यहाँको राजनीति परिवर्तन भइ एउटा अस्थायी सरकार बनेको थियोे । त्यसका नेता फलोकोले माक्र्सलाई फ्रान्स आउन निमन्त्रणा गरे । यता बेल्जियममा भने आन्दोलन चर्कन लागेको थियोे । त्यहाँको राजा चलाख र धुर्त थिए । उनले यदि राष्ट्रले चाहेमा राज्य नै त्याग्छु भनेर जनतासामु आत्मसमर्पण गरे ।

राजाको यस्तो रुवाईमा विस्वास गरेर त्यहाँका पुँजीवादी उदारवादी राजनीतिज्ञहरुले राजालाई समर्थन गरेर क्रान्तिलाई दबाउने काम गरे । सबै विद्रोहीलाई प्रहरीले लखेट्दा कार्ल मार्क्स र उनकि, श्रीमती जेनी पनि पक्राउ परिन् ।
जेनीलाई प्रहरीले जिबिकापार्जनका निम्ति यौन व्यवसायी गर्ने महिलाहरुसँग एक रात थुनेका थिए । जेनीले विभिन्न समयमा अनमानजनक व्यवहार सहन बाध्य हुनुपर्यो ।
ब्रसेल्सबाट माक्र्स र जेनी यसरी निकालिएका थिए । माक्र्स र एङगेल्स गोप्य रुपमा जर्मनी पसे र मजदुर आन्दोलनको केन्द्र राइन प्रान्तमा उनीहरुले सन २८४८ देखि जनताको मुखपत्र राईजिङ जेदुङ प्रकाशन गर्न थाले ।

पत्रिका युरोपभरी यति लोकप्रिय हुन थाल्यो कि त्यो जर्मनीका मजदुरहरुको मुखपत्र मात्र होइन पुरै युरोपभरिका मजदुरहरको मुखपत्रका रुपमा स्थापित हुन पुग्यो । जर्मनीमा मजदुर आन्दोलन असफल भयो । पुन माक्र्सलाइ राजद्रोहको अभियो लाग्यो । माक्र्स पुनः फ्रान्स फर्किए ।
फ्रान्समा पनि माक्र्सलाई शान्तसंग बसेर काम गर्ने वातावरण मिलेन । १५ जुन सन १९४९ मा फ्रान्समा सरकार विरुद्ध ठुलो जनपर्दशन भयो । त्यसपश्चात सरकारले माक्र्सलाई पेरिस छोड्ने आदेश गर्याे । २४ अगष्ट सन १९४९ मा माक्र्सको सपरिवार पेरिस छोडेर लन्डन गए ।

मार्क्सले ३४ वर्षसम्म आफ्ना भयानक गरिबी र कष्टकर जीवनहरु लन्डनमा नै बिताए। लन्डनमा बस्दा माक्र्स परिवार पैसा र अन्नको लागि छट्पटीरहनु परेको अवस्था थियोे । त्यसबेला घर मालिकले सार्हे निर्यदयापुर्वक माक्र्स परिवारलाई डेराबाट निकाल्यो ।
मार्क्स परिवार लन्डनस्थित चेल्सीको एक घरमा बस्थे । घरको बहाल दिइसकेको थियोे । तर , त्यो बहाल लिने मानिसले घरको मुख्य मालिकलाई पैसा दिएको रहेनछ । तैपनि घरबाट निस्कनै पर्याे ।

साधारण घरबहाल तिर्न सकेन भनेर संसारको गरिबी हटाउन आफ्नो देश त्याग्ने सिद्धान्त र क्रान्तिप्रति अपार श्रद्धा र भक्ति राख्ने कार्ल माक्र्स आफ्नो झिटीगुन्टा र बाल बच्चा लिएर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बिरालाले बच्चा सारेजस्तै सार्न बाध्य भए ।
मालिक चाहे त्यो घरको होस या कारखाना अथवा खेतको होस सबै निर्दयी नै हुँदो रहेछ भन्ने व्यवहारले देखायो । पछि बल्लतल्ल माक्र्स परिवारले लिसेक्टर ट्रियरको जर्मन होटलमा केही समयको लागि शरण पाए ।

आर्थिक सङकटका बिच उनि एउटा गरिब बस्ती स्क्वायरको २८ डीन स्ट्रीट भन्ने ठाउँमा डेरा सरे । गरिवीका विच सन्तानको अकाल मृत्यु समेत सामना गर्नुपर्याे ।
गरिबी र दुःखको समयमा पनि कार्ल माक्र्सले मजदुर वर्गको विश्व चर्तित पुँजी नामक ग्रन्थका लागि सामाग्री जुटाउँदै र गम्भीर अध्ययन गर्न लागे ।
आर्थिक समस्यामा पनि माक्र्स बृटिश म्युजियममा दस घण्टा अध्ययन गर्न जाने गर्दथे । यता डेरामा भोक भोकै बच्चा बच्चीहरुको रुवाबासी चल्दथ्यो ।
दुःख र अभावमा बच्चाबच्चीको आँखामा आँसु हेरेर ग्लानि हुदै माक्र्सले भन्ने गर्दथे, जस्तोसुकै दुःख किन नहोस आफ्नो लक्ष्यमा जानुछ । म आफुलाई बुर्जुवा पुँजीवादी समाजको पैसा कमाउने मेसिन बनाउन दिन्न ।

मार्क्सले दर्शनलाई केवल प्रकृतिको अध्ययन गर्ने कुरामा मात्र सिमित नराखी मानव समाजको व्याख्या गरी ऐतिहासिक भौतिकवाद नामको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे ।
उनले द्वन्दात्मक भौतिकवादी विधिको प्रयोग गर्दे सबै प्रकारका सामाजिक सम्बन्धमा लागेका मानिसहरुबीचको आर्थिक सम्बन्धहरुको पनि अध्ययन गरेर के निष्कर्ष निकाले भने कुनै पनि समाज चिरस्थायी छैन ।

सामन्तवादको गर्भवाट जन्मिएको पुँजीवाद जुन हिजो थिएन, भोली पनि रहनेवाला छैन ।
प्रत्येक समाजमा विशेष खालको उत्पादन पद्धति सफल हुन्छ । त्यसको आर्थिक आधारमा दुईवटा पक्षहरू उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध खडा भएका हुन्छन् । जसमा निरन्तर एकता र सङघर्ष भइरहेको हुन्छ । दुई पक्षको एकताको अवस्थामा उत्पादन पद्धति सफल हुन्छ । समाज सुचारू रुपले चल्छ । विश्वभर यस विचारको तीब्र प्रभाव देखियो ।

रुस चीन मंगोलिया भियतनाम लगायत धेरै देशहरुमा यसले ठुल ठुला क्रान्तिहरुलाई प्रेरित गर्याे । विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्याले एक समय साम्यवादी शासन प्रणालीको अनुभव गर्याे । पुँजीवादी देशहरुमा पनि यसको प्रभावस्वरुप श्रमिक अधिकारका लागि ठुल ठुला आन्दोलन भए ।
त्यसबाट सामाजिक सुरक्षा कल्याणकारी राज्यका अवधारणाहरु विकास भए । तर कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङगेल्सद्धारा प्रतिपादन भएको उन्नाइसौं शताब्दीको समाज र आजको समाज एक्काइसौं शताब्दीको समाज आधारभूत रुपमा ठुलो भिन्नता छ ।

आजको युग डिजिटल युगको हो । त्यसैले अब क्रान्ति डिजिटल क्रान्ति बाट नै समाज परिवर्तन गर्न सकिन्छ । हामी यस्तो विश्वमा बसेका छौ जुन पचासको दशक सित युद्धकालीन मध्य दशक थियोे । त्यस्तो दशक अहिले छैन ।
हाम्रो संसार त्यस्तो छ, जसको विशेषता पुर्वी युरोप र सोभियत संघमा समाजवादको पराजय र सयुक्त राज्य अमेरिका कुनै प्रतिद्वन्द्वी शक्तिबिनाको विश्वको सबैभन्दा ठुलो सैनिक शक्तिमा रुपान्तरण हुनु हो । जुन अवस्थाले कम्युनिस्ट माक्र्सवादी र प्रगतिशील शक्तिहरुलाई ठुलो धक्का लागेको छ ।

हाम्रो संसार एउटा त्यस्तो संसार हो, जसको विशेषता बैज्ञानिक प्राविधिक क्रान्तिद्धारा सिर्जत बिकासहरु तिनीहरूको उत्पादन प्रक्रिया र प्राविधिकमाथि प्रभाव हो । अर्थतन्त्र र संस्कृतिको भुमण्डलीकरण र आमसञ्चारको बढ्दो शक्ति र पुँजीवादले आफ्नो सबैभन्दा क्रुर, छद्य नवउदारवादमा आफ्नो लाभको लागि प्रविधिक विकासहरुको उपयोग गरिरहेको छ । अहिले तपाई हामी यसैमा दौडिरहेका छौ ।